Σανμικέλι: η άφιξη της «μοντέρνας άμυνας» στην Κέρκυρα

Ιστορικό πλαίσιο

Στις αρχές του 16ου αι. η Βενετία θα βρεθεί απασχολημένη με μεγάλα οχυρωματικά έργα στην ηπειρωτική Ιταλία και με μια αναμενόμενη σειρά επεμβάσεων στο «Stato da mar». Στο κέντρο αυτής της έντονης σχεδιαστικής και οχυρωματικής δραστηριότητας θα βρεθούν τρεις μορφές, ο Francesco Maria Della Rovere, Γενικός Καπιτάνος Ξηράς, ο Vincenzo Cappello, Καπιτάνος Θαλάσσης και ο Μικέλε Σανμικέλι, αρχιτέκτονας επί των οχυρώσεων του Συμβουλίου των Δέκα, οι οποίοι όμως συχνά δεν συμφωνούσαν μεταξύ τους. Θα είναι η διεθνής κατάσταση της εποχής που θα επιταχύνει την λήψη αποφάσεων, ειδικά ο τουρκικός κίνδυνος αλλά και οι ανησυχίες που προκαλούσε η αυτοκρατορία των Αψβούργων.

Ο Σανμικέλι ήταν εξέχουσα μορφή για την Βενετία, υπό στρατηγική άποψη, καθώς ήταν ένας από τους πρωτοπόρους αρχιτέκτονες στην Ιταλία που ασχολήθηκαν με τους πενταγωνικούς προμαχώνες και την χρήση επιχωματώσεων. Τα μέχρι τότε αποτελέσματα των Βενετών μηχανικών στέφονταν συχνά από αποτυχίες, οι καταρρεύσεις των έργων υπό κατασκευή δεν ήταν σπάνιες, όπως και οι απολύσεις των υπεύθυνων μηχανικών. Έτσι, από την στιγμή που απέδειξε τις ικανότητές του, εξηγείται και η πανταχού παρουσία του, ανά τα εργοτάξια της Δημοκρατίας.

Στην άποψη του Della Rovere, ο οποίος υποστήριξε την θωράκιση της στεριάς βόρεια της Βενετίας και την δημιουργία κάποιων λιμανιών-φρουρίων στην Δαλματία, αντιτάχθηκε ο Vincenzo Cappello (από το 1534 Γενικός Καπιτάνος Θαλάσσης), ο οποίος υποστήριζε ένα σχέδιο οχυρώσεως με κεντρικά σημεία την Κέρκυρα, το Ζαντάρ (Zara) και το Σίμπενικ (Sebenico). Αντίθετος με τον Della Rovere ήταν επίσης και ο Σανμικέλι. Η γνώμη των δύο θα εισακουστεί τελικά από την Βενετία κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’30 και στο νέο σχέδιο οχυρώσεων θα συμπεριληφθεί η Κέρκυρα, λόγω των γεγονότων του 1537, επιμηκύνοντας την αχτίνα δράσης μέχρι την Κρήτη, στην οποία θα ριχτεί και το βάρος των επεμβάσεων. Θα ξεκινήσει τότε η μεγάλη εποχή των «fortezze da mar», όπου ο «μαέστρος Μικέλε» θα απασχοληθεί από το 1537 έως το 1539. Ο Francesco Maria Della Rovere δεν θα αποκλειστεί βέβαια από αυτές τις δραστηριότητες, αντίθετα τα σχέδια θα περνούν από την κρίση του, οι γνώμες του, οι παρεμβάσεις του και οι διορθώσεις του θα επηρεάζουν πάντα τις τελικές επιλογές.

Η περίπτωση της Κέρκυρας

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1530 είχε παρθεί η απόφαση να δοθεί στον Σανμικέλι ή υψηλή ευθύνη της οχύρωσης της Κέρκυρας: «[…] με απόφαση της Γερουσίας, ο Μικέλε, ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος αυτής της τέχνης […] να μεταβεί και να προνοήσει σε ορισμένα σημαντικότατα μέρη, στην Κέρκυρα και προς εκείνη την μεριά του Λεβάντε», αποστολή που θα του ανατεθεί και επίσημα το 1537. Αλλά και το 1532, ο Vincenzo Cappello θα δώσει εντολή στον μηχανικό Agostino da Castello να ετοιμάσει σχέδια για την Κέρκυρα και θα τα υποστηρίξει, ζητώντας παράλληλα και την γνώμη του Francesco Maria della Rovere, ο οποίος θα κάνει κάποιες διορθώσεις. Ωστόσο, ο Vincenzo Cappello δεν προβλέπει την άμεση εκτέλεση, καθώς θα ομολογήσει πως «δεν είναι καιρός για τώρα», λόγω οικονομικών λόγων. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα τα σχέδια του Agostino da Castello – μαζί με τις διορθώσεις του Della Rovere – να κρατήθηκαν και να τα έφερε μαζί του ο Σανμικέλι όταν ήλθε τελικά στην Κέρκυρα.

Οι υφιστάμενες οχυρώσεις του φρουρίου με τη μορφή που είχαν πάρει τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αι., παρότι ανθίστανται στην καταστροφική για το νησί τουρκική επιδρομή του 1537, παρουσίαζαν σημαντικά προβλήματα άμυνας λόγω της ραγδαίας προόδου της πυροβολικής και βλητικής τέχνης και των εξελίξεων που επέφεραν στην οχυρωματική αρχιτεκτονική, οι οποίες είχαν ως συνέπεια τα έργα να καθίστανται σε σύντομο διάστημα παρωχημένα. Πρόβλημα επίσης αποτελούσε η παρουσία λόφων περιμετρικά του δυτικού μετώπου του φρουρίου (della Beccarie, Castrade) που παρά τις επανειλημμένες προτάσεις για ισοπεδώσεις δεν έπαυαν να αποτελούν απειλή για το φρούριο. Έτσι αμέσως μετά την πολιορκία η Βενετία αποφασίζει τον σοβαρό εκσυγχρονισμό τους.

Ο Μικέλε Σανμικέλι στην Κέρκυρα

Στις 8 Οκτωβρίου 1537 η Βενετική Γερουσία, «για να γίνει η Κέρκυρα το ισχυρότερο φρούριο που οι καιροί απαιτούν» διέταξε «να σταλεί αμέσως ο mastro Michiel da San Michiel, μηχανικός μας, μαζί με 500 σκαπανείς με τα εργαλεία τους, με 5 εργοδηγούς, δηλαδή έναν για κάθε εκατοντάδα και 50 λιθοκόπους με αμοιβή καθορισμένη από εμάς, με εντολή να επεκτείνουν όσο το δυνατόν πιο πολύ την Σπιανάδα και όσο πιο κοντά μπορούν προς την Νουντσιάτα, από την μια πλευρά ως την άλλη, χαμηλώνοντας τον λόφο των Καστράδων όσο μπορούν. Να μην επιτραπεί πλέον η οικοδόμηση στην Σπιανάδα και με την ξυλεία που αποστέλλεται σαν δώρο στον πιστό αυτό λαό να οικοδομήσουν έξω από αυτήν την Σπιανάδα. Και πρέπει να διαπλατύνουν την τάφρο της ξηράς από τις πλευρές, όπου θα τοποθετηθούν οι προμαχώνες και να κατασκευάσουν τους προμαχώνες και τις άλλες οχυρώσεις σύμφωνα με τις διαταγές του εκλαμπρότατου Γενικού Καπιτάνου, οχυρώνοντας όσο το δυνατόν πιο πολύ την πλευρά της Βερσιάδας. Και να σταλεί αμέσως ο προαναφερθείς μηχανικός με 6.000 δουκάτα για να ξεκινήσει τις ισοπεδώσεις, να κατασκευάσει τους επιπρομαχώνες και άλλα αναγκαία πράγματα». Η χρηματοδότηση των νέων εργασιών έγινε με τα χρήματα που κατέβαλλε κάθε μήνα η πόλη της Vicenza στην Βενετία.

Τρεις μέρες αργότερα αποφασίζεται επίσης να δοθεί προκαταβολικά στον Σανμικέλι για το ταξίδι του στην Κέρκυρα το ποσό των 150 δουκάτων, συν 50 δουκάτα επιπλέον σαν δώρο. Ο Σανμικέλι θα φτάσει στην Κέρκυρα τον ίδιο μήνα.

Όπως τεκμηριώνει η χαρτογραφία της εποχής (φώτο), πριν το 1537 το μέτωπο προς την πόλη αποτελούνταν από ένα σχεδόν ευθύγραμμο τείχος, με δύο κυκλικούς προμαχώνες ή πύργους στα δύο άκρα και με έναν τρίτο μικρότερο που προεξείχε των άλλων δύο. Μια τάφρος χώριζε την «citadella» από την εξώπολη, ενώ η είσοδος βρίσκονταν στην βόρεια πλευρά, διαμέσου της Porta Soranza (1520).

Το Παλαιό Φρούριο λίγο πριν την άφιξη του Σανμικέλι

Ο Σανμικέλι θα αποφασίσει να αντικαταστήσει τους γωνιακούς κυκλικούς προμαχώνες με πενταγωνικούς, να διευρύνει την τάφρο και να τοποθετήσει την κύρια είσοδο στο κέντρο της κορτίνας, το τείχος που σύνδεε τους δύο προμαχώνες.

Οι διαταγές της Γερουσίας πέρασαν σύντομα στο στάδιο της εκτέλεσης: ο προνοητής Gian Battista Riva, κατά την επιστροφή του, έγραψε ότι κατεδαφίστηκαν πολλά σπίτια στην «παλιά πόλη» και προχωρούσε η ισοπέδωση του λόφου των Καστράδων. Ανάμεσα στα πολλά κατεδαφισμένα κτίρια βρίσκονταν και η Loggia «όπου συνήθιζε να μαζεύεται όλος ο λαός» ενώ ή πιο ανησυχητική επίπτωση ήταν η μετακίνηση του παζαριού (El Bazaro) προς την Σπηλιά, άβολη και κακόφημη περιοχή, κατά την θέληση του στρατηγού Pesaro. Ο Michele Sanmicheli κατεύθυνε τα έργα για περίπου πέντε χρόνια, αν και στην Κέρκυρα παρέμεινε λίγο, γιατί ήταν αναγκαία η παρουσία του στην Κρήτη (ήδη 4 μήνες μετά την άφιξή του στην Κέρκυρα, του δόθηκε εντολή να μεταβεί στα Χανιά).

Στις 8 Ιανουαρίου 1540 ο Γενικός Προνοητής Θαλάσσης Alessandro Contarini σε έκθεσή του αναφέρει πως «στο νησί της Κέρκυρας τα έργα τελείωσαν, εκτός από το μέτωπο προς την ξηρά, για το οποίο επείγει μια απόφαση για τον τρόπο που πρέπει να γίνει» και προσθέτει πως «πληροφορίες μπορούν να δοθούν από τους Orsini, Clusone και από τους δύο μηχανικούς Michiel και Zanino».

Στις 22 Δεκεμβρίου 1542 αποφασίζεται η ετοιμασία και αποστολή στην Κέρκυρα ξυλείας, σιδήρου, λιθοξόων, 5.000 δουκάτων και ό, τι άλλο κρίνεται απαραίτητο για την οχύρωση, σύμφωνα με τις υποδείξεις του Σανμικέλι, στον οποίο δίνεται εντολή να ξεκινήσει την αποπεράτωση των οχυρώσεων, δηλαδή τους δύο προμαχώνες και την ενδιάμεση κορτίνα. Δύο μήνες αργότερα η Γερουσία ειδοποιεί τον προνοητή Κονταρίνι και τον Προνοητή επί των Οχυρώσεων Antonio Cappello πως ο Σανμικέλι, λόγω της κακής κατάστασης της υγείας του, είχε παρακαλέσει την Γερουσία να τον απαλλάξει από το κουραστικό ταξίδι. Ύστερα από ψηφοφορία (163 υπέρ, 11 κατά) θα οριστεί αντικαταστάτης του ο ανιψιός και μαθητής του, Τζαν Τζιρόλαμο (Gian Girolamo Sanmichele) «και κανείς άλλος μηχανικός». Μέχρι την άφιξη του Τζαν Τζιρόλαμο ονομάστηκε προσωρινός αντικαταστάτης ο Agostino da Castello. Αυτός θα αναλάβει καθήκοντα στις 14 Απριλίου 1543 αλλά θα αρρωστήσει με την σειρά του, με αποτέλεσμα να αναλάβει καθήκοντα από τις 9 Ιανουαρίου 1944 ο Τζαν Τζιρόλαμο. Εδώ σταματά και επίσημα η σχέση του Μικέλε με την Κέρκυρα.

Ο ανιψιός

Ο Τζαν Τζιρόλαμο θα παρουσιάσει μια τροποποιημένη έκδοση του σχεδίου του θείου του μαζί με ένα ξύλινο μοντέλο. Τα οικοδομικά υλικά θα προέλθουν από το ερειπωμένο φρούριο της Κασσιώπης.

Θα μείνει αρκετά χρόνια στην Κέρκυρα, όπως προκύπτει από εκθέσεις των Προνοητών επί των οχυρώσεων, οι οποίοι, το 1545, αποφασίζουν «την αύξηση του μισθού κατά 5 δουκάτα τον μήνα του πιστού Zuan Hieronimo da S. Michiel που στάλθηκε στην Κέρκυρα για το εργοτάξιο, τα οποία έπρεπε να καταβληθούν όπου αυτός βρεθεί, καθώς αυτός στέλνεται άλλοτε σε ένα μέρος, άλλοτε σε άλλο». (Ο Τζαν Τζιρόλαμο είχε παραπονεθεί πως οι συχνές μετακινήσεις του δεν του επέτρεπαν να έχει πρόσβαση στον μισθό και είχε ζητήσει να πληρώνεται από τα τοπικά ταμεία των πόλεων που βρίσκονταν την συγκεκριμένη στιγμή). Το μέτρο αυτό θα επιτρέψει στον Τζαν Τζιρόλαμο «να υπηρετήσει με μεγαλύτερη διάθεση και πάθος». Στην ίδια απόφαση θα οριστούν καλύτερες οικονομικές απολαβές και για τον Μικέλε, τον θείο του, ο οποίος εργάζονταν ταυτόχρονα στο φρούριο του Λίντο της Βενετίας.

Τον Μάρτη του 1548 η Γερουσία αποφασίζει να στείλει τον Τζαν Τζιρόλαμο στην Κύπρο, για να προτείνει λύσεις για τα φρούρια της Αμμόχωστου και της Κυρήνειας, περνώντας επιπλέον και από την Κρήτη. Ύστερα από δύο χρόνια περίπου, τον Σεπτέμβρη του 1550, έχοντας ολοκληρώσει την αποστολή του στην Κύπρο και στην Κρήτη, καλείται να περάσει από την Κέρκυρα για να ενημερωθεί, καθώς τα έργα εκεί έχουν προχωρήσει πολύ και στην συνέχεια να παρουσιαστεί στην Βενετία για να αναφέρει στους Προνοητές επί των Οχυρώσεων. Καλείται επίσης να ονομάσει έναν αντικαταστάτη του για το διάστημα που θα έλειπε. Τελικά θα λείψει για δύο χρόνια από την Κέρκυρα και θα επιστρέψει το 1552.

Την ίδια περίοδο η Γερουσία αποφασίζει την αποστολή 8.000 δουκάτων συν 2.000 για ξυλεία και άλλα απαραίτητα υλικά για την κατασκευή και του δεύτερου προμαχώνα, όπως διατυπώνεται στις απαντήσεις του regimento στην κερκυραϊκή πρεσβεία του 1552. Τον Αύγουστο της επόμενης χρονιάς (1553) ο βάιλος και γενικός προβλεπτής Donato Malipiero αναφέρει πως ο πρώτος προμαχώνας είχε κοστίσει ως τότε 100.000 δουκάτα και δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί και πως ήταν απαραίτητη η κατασκευή και του δεύτερου.

Κατά τα έτη 1554 και 1555 τα έργα – αν και μερικές φορές σταμάτησαν προσωρινά λόγω έλλειψης χρήματος «αναμενόμενου σαν μάννα εξ ουρανού» – συνεχίστηκαν με ρυθμό, χάρη στην επιμονή του βάιλου Ζαχαρία Μοροζίνι. Σε λίγο περισσότερο από ένα χρόνο, πάνω από 20.000 δουκάτα εστάλησαν για τα εργοτάξια και τις αποθήκες πυρομαχικών. Ιδιαίτερα απασχολημένοι με αυτά ήταν ο Τζαν Τζιρόλαμο Σανμικέλι (όπου στις 24 Μάη του 1555 βρίσκονταν ακόμα στην Κέρκυρα) ο κυβερνήτης Μαρτινέγκο και ο διοικητής Astorre Baglioni. Ο γενικός διοικητής Sforza Pallavicino, όταν ζητήθηκε η γνώμη του, ανέφερε πως πράγματι αυτά ήταν τα πιο επείγοντα έργα που έπρεπε να γίνουν, δηλαδή οι δύο προμαχώνες του μετώπου προς την ξηρά και η ενδιάμεση κορτίνα με το στηθαίο, ώστε να εξασφαλίζονταν το φρούριο από την πλευρά της ξηράς, καθώς και οι επιπρομαχώνες, πίσω από τους προμαχώνες, που θα εξάλειφαν τα νεκρά σημεία κάτω από τον αντικρημνό. Έκρινε επίσης αναγκαίο το χαμήλωμα των τειχών προς τη θάλασσα και την διεύρυνση του λιμανιού. Μέσα στα τείχη, έπρεπε να χτιστούν περισσότερες δεξαμενές για τη συλλογή του νερού. Όπως αναφέρει ο Bacchion, όταν ο Σανμικέλι αναχώρησε από το νησί, οι προμαχώνες και η κορτίνα μπροστά από την τάφρο είχαν ολοκληρωθεί (1558).

Πατρότητα

Τίνος να είναι άραγε οι προμαχώνες του Παλαιού Φρουρίου; Το Μικέλε ή του ανιψιού του Τζαν Τζιρόλαμο; Σε αυτό δεν μπορεί να δοθεί μια καθαρή απάντηση. Είναι αλήθεια πως οι δυο προμαχώνες κατασκευάστηκαν όταν στην Κέρκυρα βρίσκονταν μόνο ο Τζαν Τζιρόλαμο αλλά αυτό δεν αποκλείει την πιθανότητα να υπήρχε συνεργασία μεταξύ των δύο, ή ο ανιψιός να υλοποίησε απλώς τα σχέδια του θείου ή, ακόμη, ο Τζαν Τζιρόλαμο να εισήγαγε τροποποιήσεις. Είναι επίσης αλήθεια πως στην λεγόμενη «Σχολή του Σανμικέλι», που αποτελούνταν από τον Μικέλε, συγγενείς του και μαθητές και όπου σε κάποια στιγμή κατείχε σχεδόν την αποκλειστικότητα στα έργα οχυρωματικής της Γαληνοτάτης, υπήρχε πάντα στενή συνεργασία και διάλογος μεταξύ των μελών.

Υπάρχει η κοινή πεποίθηση στην Κέρκυρα πως ο Μικέλε είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην σχεδίαση των προμαχώνων της Κέρκυρας αλλά θα ήταν λάθος να υποτιμηθεί ο ρόλος του Τζαν Τζιρόλαμο, ο οποίος δεν πρέπει να θεωρηθεί απλώς «βοηθός» του θείου του αλλά σε πολλές περιπτώσεις ισότιμος συνεργάτης, ο οποίος από το 1540 και μετά, θεωρείται άξιος αρχιτέκτονας που θα κατασκευάσει σημαντικά έργα στο Stato da Mar, στην Δαλματία και στην Ιταλία. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις υπερίσχυσε η γνώμη του παρά αυτή του θείου του.

Άρα θα μπορούσαμε να πούμε πως οι προμαχώνες της Κέρκυρας είναι έργο ΤΩΝ Σανμικέλι. Τεκμηρίωση αυτής της συνεργασίας προσφέρει και ο Vasari, ο οποίος γράφει, αναφερόμενος στον Τζαν Τζιρόλαμο: «[…] αναμόρφωσε επίσης με σχέδια δικά του και την κρίση του θείου του το μεγάλο φρούριο της Κέρκυρας». Και παρακάτω: «Για τα έργα της Κέρκυρας ο Τζαν Τζιρόλαμο κέρδισε την υπόληψη των Αρχόντων, οι οποίοι του παραχώρησαν οικονομικές απολαβές ίδιες με αυτές του θείου και δεν τον έκριναν κατώτερο από αυτόν, αντίθετα τον έκριναν ανώτερο στην κατασκευή αυτού του φρουρίου. Και ήταν μεγάλη η ικανοποίηση του Μικέλε, ο οποίος είδε τις αρετές του να έχουν αναπτυχθεί τόσο πολύ στον ανιψιό […]».

Βέβαια, πίσω από τους αρχιτέκτονες της Βενετίας, είτε στις «fortezze da terra» της Ιταλίας, είτε στις «fortezze da mar» του Λεβάντε, δρούσε πάντα η «φαιά εξοχότης», ο Francesco Maria della Rovere, που μελετούσε τις προτάσεις, έκρινε, συμβούλευε.

Η εξέλιξη του προμαχώνα των Σανμικέλι: Αριστερά (εικ. 1) ο προμαχώνας της Ισπανίας στην Βερόνα (1547) παρουσίαζε ένα απλό πενταγωνικό σχήμα με χαμηλές πλατείες. Στο κέντρο (εικ. 2 ) οι προμαχώνες της Κέρκυρας με την «δειλή» ορθογώνια προεξοχή προς την κορτίνα, που έκρυβε το πλευρό. Δεξιά (εικ. 3) ο επιβλητικός προμαχώνας Μαρτινέγκο στην Αμμόχωστο (1559). Κατασκευασμένος από τον Τζαν Τζιρόλαμο, ήταν από τους πιο τέλειους στο θέατρο της Μεσογείου και διέθετε 2 χαμηλές πλατείες και 2 επιπρομαχώνες. Διακρίνεται η σχεδιαστική εξέλιξη στους τρεις προμαχώνες αλλά και το χέρι του ίδιου δημιουργού στην Κέρκυρα και Αμμόχωστο, με την παρουσία των ορθογώνιων προεξοχών, πρόδρομο των καμπυλωτών λοβών (orecchioni).
Mε τον Sforza Pallavicino, στην υπηρεσία της Βενετίας από το 1557, θα ξεκινήσει η χρήση των καμπυλωτών λοβών στην σχεδίαση των νέων οχυρώσεων αλλά και στην μετατροπή των υπαρχόντων. Στα πλαίσια αυτού του εκσυγχρονισμού, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Τζαν Τζιρόλαμο στην Αμμόχωστο (1559), ο Sforza Pallavicino θα ζητήσει την πραγματοποίηση μετατροπών στους ατελείωτους προμαχώνες της Κέρκυρας αλλά το αίτημά του δεν θα γίνει δεκτό.

Προμαχώνες – Παρατηρήσεις

Παρατηρώντας τους δύο προμαχώνες του δυτικού μετώπου του Παλαιού Φρουρίου διακρίνονται στοιχεία που προβληματίζουν σχετικά με την αρχική κατασκευή τους και πως αυτή οριστικοποιήθηκε στη συνέχεια. Η κατασκευή χαμηλών πλατειών από τους Sanmicheli αποτελεί συνήθη επιλογή, το ίδιο έκαναν και στην Κέρκυρα παρότι οι γωνιές του περιβόλου που καλείται να εφαρμόσει στους προμαχώνες του ο Σανμικέλι δεν ξεπερνούν τις 90-95°, γεγονός που περιορίζει τη δυνατότητα για τη σωστή διευθέτησή τους. Για να προσαρμοστεί αυτή η αρχή στην Κέρκυρα επιλέγεται μια υβριδική μορφή, καθώς ενώ μέρος του εσωτερικού πλευρού υποχωρεί πίσω από τη σπάλα και το εξωτερικό είναι ευθύγραμμο και κάθετο στον περίβολο. Σε αυτό με ευκολία διακρίνεται διαφοροποίηση στην τοιχοποιία που δείχνει να φράσσει άνοιγμα χαμηλής πλατείας που υποδηλώνεται από τη συστροφή του κορδονιού προς το εσωτερικό και την παρουσία κανονιοθυρίδων. Η σχετική ομοιομορφία των οπτόπλινθων πιθανότατα υποδεικνύει πως η τροποποίηση και η κατάργηση των χαμηλών πλατειών έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Στον προμαχώνα Martinengo παρατηρείται το ίδιο φαινόμενο στο εξωτερικό πλευρό που εφάπτεται του τείχους της Βερσιάδας γεγονός που προσδιορίζει χρονικά τις μετατροπές μετά την ολοκλήρωση και του δεύτερου προμαχώνα. Πότε ακριβώς και από ποιόν έγινε η κατάργηση τους δεν γνωρίζουμε όπως δεν γνωρίζουμε τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή τη μετατροπή. Τα εξωτερικά πλευρά μετά την κατάργηση των πλατειών παρέχουν πλευρικά πυρά από δυο τοξωτές κανονιοθυρίδες στο ύψος της επιφάνειας της θάλασσας και από το ανώτερο επίπεδο της επιχωμάτωσης.

Η τελική μορφή των εσωτερικών πλευρών αποτελείται από κλειστά πυροβολεία (casematte) που πλαγιοκαλύπτουν τα απέναντι μέτωπα, την κορτίνα και την πύλη, ενώ σε υψηλότερη θέση δυο ανοιχτές κανονιοθυρίδες παρέχουν επιπλέον γραμμές πυρός. Τα διάφορα μέρη των δύο προμαχώνων εμφανίζουν σχετική συμμετρία με μικρές αποκλίσεις των μεγεθών τους. Εξωτερικά ουσιαστική διαφοροποίηση μεταξύ τους εμφανίζεται στο παραπέτο των δυτικών μετώπων όπου στο μεν Savorgnan συνεχίζει σχεδόν με την ίδια κλίση πάνω από το κορδόνι, στο δε Martinengo αποκτά μεγαλύτερη κλίση προς το εσωτερικό, πιθανότατα για τον καλύτερο εξοστρακισμό των εχθρικών πυρών. Το κέντρο του κοσμεί γλυπτό σύνολο με βενετικός λέοντα και λίθινη επιγραφή που πλαισιώνονται απο μικρές κεφαλές λεόντων που συγκρατούν ισάριθμους θυρεούς.

Χρονολογικός προσδιορισμός των εργασιών

Κατά την περίοδο αυτή των κερκυραϊκών οχυρώσεων, ο καθορισμός των ακριβών ημερομηνιών της έναρξης των μεμονωμένων έργων, η διάρκειά τους, ο προσδιορισμός των συγκεκριμένων έργων που έγιναν σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, παρουσιάζουν κάποιες δυσκολίες. Κυκλοφορούν διάφορες ημερομηνίες και η βιβλιογραφία δεν παρουσιάζει εκτενείς πληροφορίες. Επίσης, τα συνεχή ταξίδια των Σανμικέλι ανά το Κράτος της Θαλάσσης, οι μετακινήσεις τους, οι ρυθμοί των έργων που άλλοτε είναι ταχείς και άλλοτε σταματούν λόγω έλλειψης χρημάτων, δεν βοηθούν στον σκοπό αυτό.

Κατά την πρώτη περίοδο, όταν ο Μικέλε Σανμικέλι βρίσκεται στην Κέρκυρα, δεν γίνεται λόγος για κατασκευή προμαχώνων. Οι εργασίες αφορούν διαπλάτυνση Σπιανάδας, χαμήλωμα του λόφου των Καστράδων, διεύρυνση της τάφρου (κοντραφόσα). Χρονολογική τοποθέτηση της κατασκευής των δύο προμαχώνων θα έχουμε από τον ανιψιό, τον Τζαν Τζιρόλαμο όταν ο…δύστυχος το 1556 θα χάσει όλα τα υπάρχοντά του με την απώλεια του πλοίου που τα μετέφερε, μαζί με ξυλεία για την Κέρκυρα, και θα στείλει παράκληση στην Βενετία, ζητώντας οικονομική βοήθεια (ASV, Senato, Deliberazioni, Terra, filza 23, delibera 20/3/1556). Σε αυτή την επιστολή, για να συγκινήσει τους παραλήπτες, απαριθμεί όλες τις υπηρεσίες που πρόσφερε μέχρι τότε στην Βενετία. Μας διηγείται πως «[…] Από το ‘45 που έφτασα στην Κέρκυρα και έχοντας όχι μόνο φτιάξει σχέδια του φρουρίου αλλά και ξύλινο μοντέλο […] σταμάτησα σε αυτό το μέρος για να θεμελιώσω στο νερό και βαθιά, λόγω των απαιτήσεων του μέρους, τον πρώτο προμαχώνα ο οποίος πράγματι έγινε, όπως γνωρίζει η Γαληνότητα σας και ειδικά ο Francesco Sanudo και o εξοχότατος Gritti o οποίος σαν Βάιλος και μετά σαν Προνοητής με πολύ μόχθο και εργασία ύψωσε μέχρι το κορδόνι». Άρα η θεμελίωση και οι πρώτες εργασίες στον βόρειο προμαχώνα τοποθετούνται στα 1545, όταν ο Τζαν Τζιρόλαμο είχε μόλις αντικαταστήσει τον Agostino da Castello.

Οι δύο προμαχώνες δεν κατασκευάστηκαν ταυτόχρονα αλλά υπήρξε μια περίοδος κατά την οποία το μέτωπο του Παλαιού Φρουρίου φάνταζε χωλό, με έναν μόνο προμαχώνα. Για τον δεύτερο, τον νότιο, ο Τζαν Τζιρόλαμο συνεχίζει: «[…] όταν πήγαν στην Κέρκυρα ο Barbarigo σαν Βάιλος και ο Zuan Iustiniano σαν προνοητής, με στείλατε μαζί τους για την κατασκευή του άλλου προμαχώνα που έλειπε στο μέτωπο της ξηράς και για το σκοπό αυτό με την επιμέλειά τους και την μοναδική φροντίδα του Martinengo, σε ένα χρόνο θεμελιώθηκε ολόκληρος αυτός ο προμαχώνας μέσα στο νερό, με το κορδόνι σε ύψος 40 ποδιών από το νερό. Σ’αυτό συνέβαλε και η βοήθεια του Andrea Duodo, Προνοητή του στόλου». Χρονολογικά, βάσει των ονομάτων των Βενετών αξιωματούχων που αναφέρει και την παρουσία τους στην Κέρκυρα, πρέπει να τοποθετήσουμε την έναρξη του δεύτερου προμαχώνα στα 1553, 8 χρόνια μετά την έναρξη του πρώτου. Στην ίδια επιστολή λέει στον δόγη πως «όσον αφορά την Κέρκυρα μπορείτε πλέον να είστε ήσυχος», άρα το 1556 που γράφτηκε η επιστολή οι εργασίες έχουν προχωρήσει κατά πολύ.

Ο προσδιορισμός της αποπεράτωσης ενός έργου είναι ακόμη δυσκολότερος λόγω της σχετικότητας στη χρήση του όρου. Έτσι π.χ. η αποπεράτωση του τείχους δεν σημαίνει απαραίτητα και την αποπεράτωση του συνόλου ενός προμαχώνα που αποτελείται από διάφορα μέρη. Οι αναφορές τις διοίκησης δεν αναλύουν λεπτομερώς τα τμήματα των έργων με συνέπεια να δημιουργείται μια σχετική ασάφεια. Η φιλοδοξία των αξιωματούχων της διοίκησης να χαραχθεί το όνομα τους στις επιγραφές των έργων που ολοκληρώνουν δεν πρέπει να λαμβάνεται de facto πως αφορά το σύνολο της κατασκευής. Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις εργασίες να συνεχίζονται και μετά την χρονολογία που αναγράφεται σε αυτές όπως θα δούμε παρακάτω.

Στο εσωτερικό του προμαχώνα Μαρτινέγκο

Στο δυτικό μέτωπο του φρουρίου ο προμαχώνας Savorgnan φέρει τρεις επιγραφές, δύο στα μέτωπα και μια στο εσωτερικό πλευρό. Σε αυτές η χρονολογία που αναγράφεται είναι 1550 που πρέπει να ληφθεί ως η χρονιά αποπεράτωσης τουλάχιστον εως το ύψος του κορδονιού. Σε αναφορά του προβλεπτή Donato Malipiero του 1553 επισημαίνεται η μη αποπεράτωση του και οι εργασίες που θα εκτελεστούν στο διάστημα αυτό υπό την επίβλεψη του διοικητή Savorgnan θα δώσουν το όνομα του σε αυτόν. Ακόμα όμως και το 1571 όταν τη διεύθυνση των έργων έχει ο διοικητής Paolo Orsini αναφέρονται εργασίες ολοκλήρωσης της επιχωμάτωσης στον προμαχώνα Della Beccarie που δεν είναι άλλος από τον Savorgnan.

Στον προμαχώνα Martinengo η επιγραφή που εμπεριέχεται στο γλυπτό σύνολο του μετώπου δεν είναι αναγνώσιμη. Η αναφορά του Gian Gerolamo Sanmicheli πως το 1558 είχε ολοκληρωθεί δεν πρέπει να αναφέρεται στην ολική αποπεράτωση του καθώς άλλη επιγραφή στην υψηλή πλατεία φέρει ημερομηνία 1568. Ίσως η καθυστέρηση αυτή να οφείλεται στην εκτέλεση καθ’ όλη αυτή τη διάρκεια της περιτείχισης του Καβοσίδερο.

Τα υπόλοιπα έργα

Η κορτίνα μεταξύ των δύο προμαχώνων παίρνει τη σημερινή ευθύγραμμη και στιβαρή μορφή της στα 1605 όταν ανακατασκευάζεται από τον προνοητή καπιτάνο Agostino da Canal όπως μνημονεύεται σε εγχάρακτη επιγραφή νότια της πύλης. Η πρότερη μορφή της που φαίνεται πως αποτελούσε μετασκευή της παλιάς μετά την αφαίρεση του κυκλικού προμαχώνα που προεξείχε παράκεντρα της ευθυγραμμίας, προφανώς κρίθηκε προβληματική. Κατασκευάστηκε από λαξευμένη ισόδομη λιθοδομή με ορθογώνιους λίθους μεγάλων διαστάσεων υπό ελαφριά κλίση (scarpa) μέχρι το ύψος του κορδονιού και ενισχυμένη επιχωμάτωση για μέγιστη αντοχή στα εχθρικά πυρά.

Στο κέντρο της κατασκευάζεται το συγκρότημα της πύλης με ευρύχωρη στοά και πλευρικές αίθουσες ίδιων διαστάσεων. Η εσωτερική πλευρά της πύλης διατηρεί ακόμη την μορφή του 16ου αι., ουσιαστικά μια απλή τοξωτή κατασκευή με προεξέχοντες λίθους. Η πρόσοψη αρχικά αποτελούνταν μόνο από μια τοξωτή πύλη και τα μπαρόκ στοιχεία που βλέπουμε σήμερα είναι προϊόν μεταγενέστερης προσθήκης. Η επικοινωνία με την απέναντι πλευρά γίνονταν μέσω ξύλινης γέφυρας όπου δυο τμήματα της ήταν περιαιρετά.

Παράλληλα με τους δύο προμαχώνες ολοκληρώνονται και οι επιπρομαχώνες που θα αυξήσουν την αμυντική ικανότητα του μετώπου παρέχοντας υψηλότερες γραμμές πυρός.

H κατασκευή του αντικρημνού της τάφρου (contrascarpa) ολοκληρώνεται υπο την επίβλεψη του Sforza Palavicino περί το 1558. Οι θυρεοί που εμπεριέχονται στα γλυπτά σύνολα με τους βενετικούς λέοντες στη βόρεια και νότια πλευρά του τείχους ανήκουν στους βάιλο Zaccaria Morosini (1554-56) και τους δύο συμβούλους (Consiglieri) Leone Mocenigo & Giovanni Zani που υπηρέτησαν στην Κέρκυρα το διάστημα 1555-1557 σύμφωνα με τους Rusconi και Gerola.

Με τα έργα αυτά ολοκληρώνεται η αναδιαμόρφωση του δυτικού μετώπου του Π. φρουρίου, η τελική μορφή του οποίου διατηρείται ως τις μέρες μας.

___________

Σπύρος Ιωνάς – Θεόφιλος Τζίκας

Πηγές

• Αγοροπούλου – Μπιρμπίλη, “Η αρχιτεκτονική της πόλεως της Κέρκυρας κατά την περίοδο της ενετοκρατίας“, Αθήνα 1976
• Bacchion Eugenio, “Il dominio Veneto su Corfù” , Venezia 1956
• Bertoldi Antonio, “Michele Sanmicheli al servizio della Repubblica Veneta”, Verona 1874
• Concina Ennio, “La macchina territoriale. la progettazione della difesa nel cinquecento veneto”, Bari 1983
• Concina Ennio – Molteni Elisabetta, “Lo «stato da mar»: progetti e fabbriche (1515-1540) in “La fabrica della fortezza» L’architettura militare di Venezia”, Modena 2001
• Concina Ennio, «Tre isole nostre del Levante» in “Venezia e la difesa del Levante: da Lepanto a Candia 1570-1670“, Venezia 1986
• Cosmescu Dragos, “Venetian Renaissance Fortifications in the Mediterranean”, Jefferson, 2015
• Dimakopoulos Jordan, “Sanmicheli nei territori veneziani del Mediterraneo orientale”, in “Michele Sanmicheli, Architettura, linguaggio e cultura artistica nel Cinquecento”, Milano, 1996
• Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου E., «Το πρόβλημα της ασφάλειας των κατοίκων του κερκυραϊκού Μπόργκου και η πρεσβεία του 1552», ΔΑΕΚ, 13, 1985
• Maggi Girolamo, “Della fortificatione delle città”, Venezia 1564
• Mazzi Giulia, “Sul ruolo di Sanmicheli nei cantieri delle difese” in “Michele Sanmicheli, Architettura, linguaggio e cultura artistica nel Cinquecento”, Milano 1996
• Mazzi Giulia, “Michele Sanmicheli, la cosidetta Scuola Sanmicheliana e le difese della Repubblica”, in “L’architettura militare di Venezia in Terraferma e in Adriatico fra XVI e XVII secolo”, Firenze 2014
• Puppi Lionello “Michele Sanmicheli architetto. Opera completa”, Viterbo 1986
• Ronzani Francesco – Luciolli Girolamo, “Le Fabbriche civili ecclesistiche e militari di Michele Sanmicheli”, Verona, 1823
• Rusconi Antonino, «Monumenti araldici ed epigrafici veneti dell’ isola di Corfu», Annuario della Scuola Archeologica di Atene, 1952
• Tosato Stefano, “Fortezze Veneziane dall’Adda all’Egeo. Le difese della Repubblica nei disegni della Biblioteca Comunale di Treviso”, Venezia 2014
• Vasari Giorgio, “Le vite de’ più eccellenti architetti, pittori, et scultori italiani, da Cimabue insino a’ tempi nostri”, Firenze 1568