Συνέχεια από το  «Αναμένοντας τον Φεράντε Βιτέλι»

Αφήσαμε τον Φεράντε Βιτέλι να έχει έλθει σχεδόν στα χέρια με τον Moretto Calabrese, όταν κατά την διάρκεια της συζήτησης ο Βιτέλι απέρριψε όλες τις μέχρι τότε προτάσεις περιτείχισης, δηλαδή και αυτή που περνούσε από τον άξονα Καστράδες – Αγ. Ιωάννη – Μπεκαρίε αλλά και την πιο τολμηρή, που περιέκλειε τους λόφους του Αβράμη και Σωτήρα. Ανέπτυξε την πεποίθησή του πως η καλύτερη λύση ήταν αυτή της οχύρωσης του λόφου του Αγ. Μάρκου, του λόφου του Αγ.Ιωάννη και μερικώς αυτόν των Καστράδων. Ακούγοντας τις προθέσεις του Βιτέλι, ο Moretto Calabrese θέλησε να τον διακόψει αλλά κόπηκε από τον Βιτέλι που του υποσχέθηκε πως θα του έδινε τον λόγο στο τέλος. Όμως ο ευέξαπτος Calabrese, μη μπορώντας να κρατηθεί διέκοψε για άλλη μια φορά τον Βιτέλι, οι τόνοι σκλήρυναν και κόντεψαν να αρπαχτούν.

Επιχειρηματολογία του Moretto Calabrese

Για την επιχειρηματολογία του Moretto Calabrese έχουμε ήδη μιλήσει σε προηγούμενο θέμα. Θα την παρουσιάσει επίσημα μια βδομάδα αργότερα, στις 10 Δεκεμβρίου 1577, όταν έχει ήδη αποφασιστεί να ακολουθηθεί η γραμμή του Βιτέλι. Αρκεί να πούμε πως ήταν πεπεισμένος πως ο άξονας Άγιου Σωτήρα – Αβράμη θα ήταν η σωτηρία για την Κέρκυρα, καθώς οι δύο ψηλοί λόφοι πρόσφεραν περισσότερη προστασία, δεν είχαν απειλητικά υψώματα μπροστά τους, κρατούσαν τον εχθρό μακρυά από την πόλη, προστάτευαν από αμφίβιες επιχειρήσεις και στο εσωτερικό μπορούσε να καταφύγει όλος ο πληθυσμός του νησιού μαζί με τα ζώα. Η οχύρωση του λόφου του Αγίου Μάρκου θα αναιρούσε όλα αυτά τα πλεονεκτήματα.

Όσο για την φύση του εδάφους, δηλαδή πως ενώ στο λόφο του Αγ. Μάρκου υπήρχε βράχος που δεν επέτρεπε τις υπονομεύσεις ενώ στον λόγο του Αβράμη το έδαφος ήταν μαλακό, ισχυρίζονταν πως οι υπονομεύσεις θα μπορούσαν να εξουδετερωθούν εύκολα με ανθυπονομεύσεις (contramine). Δουλεύοντας σε μαλακό έδαφος, το κόστος τον εργασιών θα ήταν μικρότερο και οι χρόνοι εργασιών συντομότεροι.

Υπολόγιζε πως για την κατασκευή συνολικά 3 προμαχώνων και 3 ημιπρομαχώνων μαζί με τις σχετικές κορτίνες και καβαλάρηδες, απασχολώντας 4.000 σκαπανείς και 200 υλοτόμους, σε 6 μήνες θα ολοκληρώνονταν τουλάχιστον οι χωματουργικές εργασίες των ισοπεδώσεων και των επιχωματώσεων. Τέλος, υποστήριζε πως ο λόφος του Αγ. Γεωργίου (Αβράμη) ήταν ιδανικός για άμυνα γιατί με τις κατάλληλες επεμβάσεις διαπλάτυνσης η πλατεία του θα χωρούσε παραπάνω από 20 μεγάλα κανόνια ενώ παράλληλα ο λόφος διέθετε πηγάδι με πόσιμο νερό.

Επιχειρηματολογία Βιτέλι

Ο Βιτέλι με τη σειρά του απέρριπτε την επιχειρηματολογία του Calabrese, υποστηρίζοντας πως μια τέτοια εκτεταμένη περιτείχιση θα έπρεπε να επανδρωθεί από πολυάριθμο στράτευμα,  οι χρόνοι και το κόστος θα ήταν απαγορευτικοί, πως λόγω του μαλακού εδάφους τα θεμέλια θα έπρεπε να μπουν πολύ βαθιά και τα τείχη θα έπρεπε να έχουν διπλάσιο πάχος από το κανονικό. Θεωρούσε δε τον λόφο του Αγίου Γεωργίου ακατάλληλο, λόγω του χαλικώδους εδάφους και επειδή γειτνίαζε με άλλα υψώματα που βρίσκονταν προς τα έξω. Η μορφολογία του εδάφους στην Κέρκυρα αποτελούνταν από συνεχείς διαδοχές λόφων και ισιωμάτων, οπότε όποιον λόφο και να συμπεριλάμβαναν θα έβρισκαν πάντα κάποιον άλλο μπροστά του.

Πρέπει να υπογραμμίσουμε  πως ο ρόλος του Βιτέλι δεν είναι απλώς ρόλος διαιτητή, όπως νόμιζε η Βενετία. Δεν αρκέστηκε να επιλέξει μια από τις προτεινόμενες προτάσεις αλλά δημιούργησε μια νέα, με αρχή και κεφαλή τον λόφο του Αγ. Μάρκου και την δημιουργία φρουρίου-ακρόπολης εκεί, από το οποίο θα ξεκινούσαν και θα αναπτύσσονταν οι υπόλοιπες οχυρώσεις. Χάρη στη θέση του προστάτευε όλη την παραθαλάσσια περιοχή της ανατολικής ακτής και κάλυπτε το εμπορικό λιμάνι της Σπηλιάς. Από την άλλη πλευρά, έλεγχε την αμυντική γραμμή που αποτελούνταν από χαμηλότερα υψώματα και χάρη στο ύψος του, μπορούσε να υποστηρίξει με πυρά πλευροκόπησης όλο το μέτωπο μέχρι τους Καστράδες. Μπορούσε να θεωρηθεί επίσης σαν δευτερεύων προμαχώνας κάλυψης του Π. Φρουρίου σε περίπτωση διάσπασης του μετώπου.

Κατά τον Βιτέλι το φρούριο ήταν απόρθητο γιατί δεν υπήρχαν οδοί πλευροκόπησης και γιατί η έντονη κλίση και ο βράχος όπου στέκονταν δεν επέτρεπαν προσέγγιση και σκάψιμο. Σύμφωνα πάντα με την στρατηγική όραση του Βιτέλι, το φρούριο του Αγίου Μάρκου συμπληρώνει και συμπληρώνεται από τον κοντινό προμαχώνα Φοσκαρίνι, ο οποίος «διαθέτει τρεις χαμηλές πλατείες λαξευμένες στο βράχο και άλλες τρεις από πάνω που καλύπτουν με πυρ τις πύλες της ακρόπολης και ουδεμία από αυτές τις άμυνες μπορεί να προσβληθεί από πυροβολικό από το λόφο του Αγ. Γεωργίου».

Για τα υπόλοιπα έργα έγραφε: «Ο προμαχώνας στους Καστράδες δεν μπορούσε να γίνει αντικείμενο επίθεσης γιατί το απώτερο άκρο του βρίσκονταν 289 βήματα από τον Άγιο Σωτήρα, άρα εκτός εμβέλειας των πυροβόλων (θεωρούσε 200 βήματα την ανώτατη ωφέλιμη εμβέλεια). Επίσης θεωρούσε πως ο εχθρός δεν θα μπορούσε να πλησιάσει στο ίσιωμα μεταξύ λόφων και οχυρώσεων γιατί θα βρίσκονταν εκτεθειμένος στα πλάγια από την πλατφόρμα, όπου βρίσκεται ο λόφος του Αγ. Ιωάννη, από τον προμαχώνα Φοσκαρίνι και από την citadella (Aγ. Μάρκο). Επίσης, η πλατφόρμα στο μέσο της οχύρωσης δεν μπορούσε να προσβληθεί γιατί ήταν η καλύτερα προστατευμένη απ’ όλες τις άλλες, καθώς βρίσκονταν μακρυά από τους λόφους και ήταν εφοδιασμένη με μια μεγάλη πλατεία. Ο ημιπρομαχώνας στη θάλασσα ήταν και αυτός σίγουρος γιατί λόγω σχήματος οι άμυνές του δεν μπορούν να προσβληθούν, διέθετε μεγάλες πλατείες και στέκονταν πάνω σε σκληρό βράχο. Όσο για τα άλλα παραθαλάσσια τμήματα που συνδέονται με το Π. Φρούριο, αυτά προστατεύονται από παχιά πλευρά και τείχη ίσα-ίσα για να προστατεύσουν τη λιγοστή στεριά που υπάρχει εκεί, και είναι όλα ασφαλή, καθώς είναι τριγυρισμένα από τη θάλασσα και ο βράχος κάτω είναι ψηλός 2-3 βήματα».

Η επιλογή του να συμπεριλάβει και τους Καστράδες στην οχύρωση οφείλεται στην πεποίθηση πως η μόνη πλατφόρμα του Αγ. Ιωάννη δεν πρόσφερε εγγυήσεις και χρειάζονταν κάλυψη. Επίσης δεν επιθυμούσε να αφήσει ανοχύρωτο ένα ύψωμα σαν αυτό των Καστράδων, πίσω από το οποίο μπορούσε να βρει κάλυψη ο εχθρός.

Ο Βιτέλι θα μας δώσει και μια εξήγηση για την απόρριψη του σχεδίου των Savorgnan -Sforza Pallavicino, δηλαδή τη γραμμή Καστράδες – Αγ. Ιωάννης – Μπεκαρίε: Υποστηρίζει πως τα σχέδια που είδε στην Βενετία δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, καθώς απεικονίζουν τον λόφο του Αγ. Ιωάννη στο κέντρο της παράταξης, ενώ στην πραγματικότητα βρίσκεται πλησιέστερα στους Καστράδες. Έτσι δεν θα μπορούσε να καλύψει την Σπιανάδα και άφηνε τυφλά χαμηλά σημεία, ενώ αντίθετα η γραμμή πυρός από τον Άγιο Μάρκο κάλυπτε όλη τη Σπιανάδα και τη πόλη.

Ολοκλήρωση;

Οι εργασίες προχωρούσαν βέβαια με κάποιες καθυστερήσεις και ο Βιτέλι ανυπομονούσε να αναχωρήσει. Αν και οι εργασίες στο Νέο Φρούριο δεν είχαν ολοκληρωθεί, τον Μάη του 1577 ο Βιτέλι είναι σε θέση να αναγγείλει στον Προνοητή πως την ημέρα της Αναλήψεως θα μπορούσαν να γίνουν τα εγκαίνια με την εγκατάσταση της φρουράς στον Άγιο Μάρκο. ΟΙ υπόλοιπες εργασίες, αν και δεν έχουν ολοκληρωθεί, θεωρούνται από τον Βιτέλι δουλειά ρουτίνας που θα μπορούσαν να συνεχιστούν από οποιονδήποτε.

Φαίνονταν πως όλα θα τελείωναν καλά και αρμονικά αλλά τώρα θα αρχίσουν οι κριτικές εκ μέρους των Βενετών ειδικών και αξιωματούχων, που όχι μόνο θα ασχοληθούν με τεχνικές λεπτομέρειες όπως τις γωνίες των προμαχώνων, τα ύψη και τα μήκη, τις διαστάσεις των ώτων κλπ, αλλά θα φτάσουν σε σημείο να αμφισβητήσουν τη γνώση της στρατιωτικής τακτικής του Βιτέλι, καταλογίζοντας του τεράστια λάθη.

Savorgnan, αυστηρός επικριτής

Οι κριτικές κατά του Βιτέλι, αν και αφορούν ολόκληρο το μέτωπο, κατά ειδικό τρόπο συγκεντρώνονται στο Νέο Φρούριο. Κορυφαίος επικριτής του Βιτέλι θα σταθεί ο γνωστός μας Savorgnan. Δεν θα φανεί τρυφερός, αντίθετα θα στείλει στη Βενετία έκθεση με «24 ενστάσεις και 24 λύσεις» για το Νέο Φρούριο.

Σύμφωνα με τον Savorgnan (αναφορά του 1580) το Νέο Φρούριο δεν ήταν απόρθητο, απλά θα καθυστερούσε τον εχθρό 10-15 μέρες. Συνέχιζε πως η βιασύνη του Βιτέλι τον είχε αναγκάσει να βρει εσπευσμένες και μη ιδανικές λύσεις. Θεωρούσε πως στο Νέο Φρούριο, λόγω της περιορισμένης έκτασης, μπορούσε να κατασκευαστεί ένας μόνο προμαχώνας και όχι δύο ψαλιδωτοί μαζί με ένα τριγωνικό φρούριο. Οι δε αιχμές των δύο προμαχώνων που βλέπουν προς τον Αγ. Γεώργιο ήταν τόσο οξείες που  φάνταζαν γελοίες. Και σύμφωνα με τον Savorgnan αυτό το σχήμα ανάγκασε το ν Βιτέλι να κατασκευάσει 6 πυροβολεία (casematte) και ένα καβαλάρη που εξείχε, σε ένα τόσο στενό χώρο. Καταλάβαινε τη βιασύνη του Βιτέλι…και τον συγχωρούσε!
Τη γνώμη του Savorgan σιγοντάριζε εν τω μεταξύ και ο Sforza Pallavicino, ο οποίος θεωρούσε πως δεν θα έπρεπε να είχε κατασκευαστεί το φρούριο, θα έπρεπε να γίνει μια ενιαία μεγάλη πλατεία, θα έπρεπε να φύγουν τα πυροβολεία και ο καβαλάρης, να εξαλειφθεί  ο προμαχώνας που βλέπει προς τον προμαχώνα Φοσκαρίνι, ενώ από τον τελευταίο θα έπρεπε να φύγουν τα πυροβολεία από ένα μέτωπο και να εστιαστεί η δύναμη του πυρός προς το τμήμα του Νέου Φρουρίου που ήταν ορατό από τον Άγιο Γεώργιο.

O Savorgnan άσκησε περαιτέρω κριτικές ως προς τα πυροβολεία τα οποία βρίσκονταν υπερβολικά ψηλά και σε ακατάλληλο έδαφος, ως προς τη κλίση του κρημνού (scarpa), ο οποίος κατά τη γνώμη του ήταν υπερβολικά κάθετος, με αποτέλεσμα να απορροφάει όλη την κινητική ενέργεια των βλημάτων και να είναι πιο ευαίσθητος στις κατολισθήσεις. Έφτασε σε σημείο να προτείνει την κατεδάφιση των προμαχώνων και την ανακατασκευή τους με τεχνικές που είχε επινοήσει ο ίδιος στη Κρήτη και στη Κύπρο.
Τέλος, άσκησε κριτική και για τον ημιπρομαχώνα της θαλάσσης (Ραϊμόντο) για το μικρό μήκος της κορτίνας του.

Αλλά και τον επόμενο μήνα, ο Savorgnan επανέρχεται στο θέμα, προτείνοντας αυτή τη φορά μια ακόμα λύση: μετατροπή των δύο προμαχώνων του Νέου Φρουρίου σε έναν μοναδικό και τεράστιο προμαχώνα, με ταυτόχρονη χάραξη μιας ευθείας γραμμής οχύρωσης μέχρι ένα μέτωπο του προμαχώνα Φοσκαρίνι, ο οποίος θα έπρεπε να ανυψωθεί περισσότερο. Μαζί με τις δικές του προτάσεις, θα στείλει στη Βενετία και προτάσεις καλυτέρευσης των Genese Bresciani και Giovanni (Zuan) Maria Martinengo.

Πικρά καράτια

Για την αξιολόγηση των αμυντικών έργων ο Savorgan χρησιμοποιούσε την μέθοδο των καρατιών. Αν ένα έργο ήταν άριστα κατασκευασμένο, τότε το βαθμολογούσε με 24 καράτια. Βάσει αυτής της μεθόδου, η βαθμολογία που έδωσε για τις οχυρώσεις του Βιτέλι (και που έστειλε στη Βενετία μαζί με την αναφορά) ήταν η εξής:

• προμαχώνας Καστράδων – πλατφόρμα – προμαχώνας Φοσκαρίνι – ενδιάμεσες κορτίνες: 12 καράτια.
• παραθαλάσσιος ημιπρομαχώνας (κορτίνα προς τον προμαχώνα): 6 καράτια
• Νέο Φρούριο (μέτωπο προς τον Άγιο Γεώργιο): 8 καράτια.
• Νέο Φρούριο (σύνολο): 12 καράτια

 Διορθωτικές επεμβάσεις

Μόλις οι αναφορές έφτασαν στη Βενετία και διαβάστηκαν από τους υπεύθυνους, επιβλήθηκε η άμεση λήψη αποφάσεων ως προς τις διορθώσεις που έπρεπε να γίνουν. Για το σκοπό αυτό αποφασίστηκε η αποστολή κλιμακίου στο νησί με επικεφαλής τους Marc’Antonio Barbaro και τον Giacomo Foscarini, τους οποίους συνόδευαν άλλοι αξιωματούχοι. Στην Κέρκυρα άκουσαν και τις γνώμες των μηχανικών Genese Bresciani, Giovanni Battista Bonomo και Bonaiuto Lorini και για 17 μέρες πραγματοποίησαν επιτόπιους ελέγχους. Υπήρχε και ένα σχέδιο που αποτύπωνε τις επεμβάσεις που έπρεπε να γίνουν, το οποίο δυστυχώς χάθηκε. Σημαντικές διορθώσεις έγιναν στο Νέο Φρούριο, με την εξάλειψη των ψαλιδωτών προμαχώνων, την οποία περιγράφει αναλυτικά ο προνοητής Erizzo  αλλά και στον ημιπρομαχώνα της θαλάσσης και στον προμαχώνα Φοσκαρίνι.

Το ζήτημα των οχυρώσεων της Κέρκυρας δεν ήταν «αν έπρεπε να γίνουν» αλλά «πώς έπρεπε να γίνουν». Είδαμε πως οι σημαντικότερες προτάσεις ήταν δύο: μια πρώτη, πιο τολμηρή, απ’ άκρη σ’ άκρη, που αγκάλιαζε τα υψώματα του Σωτήρα και του Αβράμη και μια πιο συγκρατημένη που ενδιέφερε τον άξονα Καστράδες – Αγ.Ιωάννη – Μπεκαρίε. Σε αυτή πρόσθεσε μια παραλλαγή ο Βιτέλι, με τη συμμετοχή σαν πρωταγωνιστή του λόφου του Αγ. Μάρκου. Βραχυπρόθεσμα νικητής θα βγει ο Sarvognan, όταν πέρασε η δική του, πιο συντηρητική γραμμή. Μακροπρόθεσμα τα προβλήματα παρέμειναν για πολλές δεκαετίες και τελικά θα αντιμετωπιστούν νικηφόρα από τον Σούλεμβουργκ, με μια σειρά επεμβάσεων νέας σχεδίασης.

Σ.Ι.

Το κείμενο βασίζεται σε μια πρόσφατη εργασία αρχειακής έρευνας με τίτλο: Lanfranchi, Fausto: «Conflitti e ‘dispareri’ tra ingegneri militari per la progettazione della fortezza nuova di Corfù nella seconda metà del Cinquecento», Archivio Veneto Sesta Serie, Volume: 147 – Fascicolo 11, 2016
Ζωτικές πληροφορίες προσφέρει και ο Γεράσιμος Παγκράτης στο βιβλίο του:  “Οι εκθέσεις των Βενετών βαΐλων και προνοητών της Κέρκυρας (16ος αι.)“, Αθήνα 2008