Των ημερών
«Τα Θεοφάνεια αποτελούν γιορτή δεμένη με το ζωογόνο υγρό στοιχείο, που αγιάζεται με τους αγιασμούς την παραμονή και ανήμερα»
Τα Φώτα – «γιορτή θεότρομη», γιορτάζεται στις 6 Γενάρη κλείνοντας το λατρευτικό κύκλο του Δωδεκαήμερου. Στα έθιμα της μέρας αυτής επικρατεί η έννοια του καθαρμού και της απαλλαγής, μέσω του νερού, από τα «πονηρά πνεύματα» (καλικάντζαροι).
Καταγωγή των Θεοφανείων
Γνωρίζουμε ότι μια θρησκευτική ομάδα αρχαίων αιγυπτίων γιόρταζε την εμφάνιση (Επιφάνεια) του Χρόνου (Κρόνου) μέσα από το Νείλο στις 6 Γενάρη. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρέας (δεύτερο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ.) αναφέρει ότι οι οπαδοί της αίρεσης των Γνωστικών γιόρταζαν την ημέρα «του βαπτίσματος του Κυρίου» με αγρυπνίες και αναγνώσματα στις 6 ή 10 Γενάρη.
Πιθανότατα με αρχή την Αλεξάνδρεια, στις 6 Γενάρη και μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα σ’ όλη την Ανατολή, γιορτάζονταν ταυτόχρονα η γέννηση του Χριστού, η προσκύνηση των μάγων και η βάφτισή Του. Αυτό είχε σαν συνέπεια μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα οι χριστιανοί, σε αντίθεση με τους ειδωλολάτρες, να γιορτάζουν σαν αρχή της χρονιάς την 6η και όχι την 1η του Γενάρη. Στην Ανατολή η γιορτή καθιερώθηκε γύρω στο 300 μ.Χ.
Σήμερα η γιορτή των Θεοφανείων γιορτάζεται στις 6 του Γενάρη στην αρχή της νέας χρονιάς σε ανάμνηση της Βάφτισης του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Συμβολίζει την αναγέννηση της ανθρωπότητας, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για υπολανθάνουσα λατρεία των νερών, το οποίο από την αρχή της ανθρώπινης παρουσίας στη Γη, υπήρξε βασικό στοιχείο για την ύπαρξη, τη ζωή και την υγεία του ανθρώπου.
«Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε»
Οι καλικάντζαροι ανεβαίνουν την παραμονή των Χριστουγέννων στη Γη από τα έγκατά της, όπου όλο το χρόνο προσπαθούν να κόψουν το δέντρο που τη στηρίζει και φοβίζουν ή ενοχλούν τους ανθρώπους μέχρι τα Θεοφάνεια.
«Πρωταγίαση» και «Μεγάλος Αγιασμός»
Την ημέρα των Φώτων – σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες- ο αγιασμός των νερών αναγκάζει τα «παγανά» να επιστρέψουν στον κάτω κόσμο. Ο αγιασμός αρχίζει την παραμονή στην εκκλησία και λέγεται «πρωταγίαση» ή «φώτιση». Η «πρωταγίαση» ρίχνεται ακόμα και στα χωράφια και στις βρύσες, ενώ παπάς γυρίζει όλα τα σπίτια και «αγιάζει» ή «φωτίζει» με σκοπό την εξασφάλιση υγείας των ανθρώπων και ευφορίας των καρπών.
Διάφορα άλλα έθιμα τηρούνταν (κάποια ως τις μέρες μας) με την πίστη για την εξασφάλιση υγείας και καλής χρονιάς. Ένα από τα έθιμα της παραμονής είναι οι αγερμοί των παιδιών που γυρίζουν στα σπίτια λέγοντας τα Κάλαντα.
Ο Μεγάλος Αγιασμός γιορτάζεται ανήμερα των Θεοφανίων. Συνήθως περιλαμβάνει την τελετή κατάδυσης του Σταυρού στη θάλασσα, ή σε ποτάμι ή σε λίμνη κ.τ.λ. με πομπή που ξεκινά από το προαύλιο της εκκλησίας. Σε παράλια μέρη, όπως η Κέρκυρα, κολυμβητές βουτούν για να ανασύρουν στην επιφάνεια το Σταυρό που ρίχνεται στη θάλασσα από τον Επίσκοπο.
Κάλαντα Φώτων Κερκύρας
Κερκυραϊκά κάλαντα Θεοφανείων
Ο Νίκος Πακτίτης σώζει στα «Κερκυραϊκά Δημοτικά Τραγούδια» του μια σειρά παραλλαγών των Καλάντων των Θεοφανείων. Η παρακάτω παραλλαγή καταγράφηκε στους Σιναράδες το 1971.
Καλησπέρα πάντες ω αδελφοί,
ακούσατε τη σήμερον εορτήν,
ακούσατε τη σήμερον τη χαρά,
και την εορτή τη δεσποτικιά.
Σήμερον τα φώτα κι ο φωτισμός
και του Ιησού μας ο βαφτισμός.
Σήμερον τα φώτα φωτίζονται
και όλα τα νερά αγιάζονται.
Σήμερον βαφτίζεται ο Χριστός
εις τον Ιορδάνη τον ποταμό.
Είν’ η Παναγία με το Χριστό,
σπάργανα βαστάει, κερί κρατεί
και τον Άι Γιάννη παρακαλεί.
Πρόδρομε Άι Γιάννη και βαφτιστή
έλα να βαφτίσεις Θεού παιδί.
Και ο Ιωάννης του έλεγε
κι όλο του το σώμα του έτρεμε.
Πώς να σε βαφτίσω εγώ Ιησού
όπου εγεννήθηκα από εσού.
Πως μπορώ να βάλω τας χείρας μου
εις την κεφαλή του Σωτήρα μου.
Και το Άγιο Πνεύμα κατέβηκε
και στην κεφαλή του εκάθησε,
και η φωνή ακούστη εκ του πατρός
τούτος είν’ ο γυιός μου ο αγαπητός.
Και πάλι καλησπέρα σας καλησπερισματά σας
Και του Χριστού η βάπτιση νάναι βοηθειά σας.
Γιώργος Ζούμπος
* * *
Leave A Comment